W Strzelnie znajduje się jeden z najważniejszych zabytków sztuki romańskiej w Polsce – zespół zabudowań na wzgórzu św. Wojciecha. Zespół składa się z Ponorbertańskiego kościoła Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny z unikatowymi kolumnami z przedstawieniami cnót i występków i Rotundy św. Prokopa
Powstała na przełomie XII/XIII w. bazylika św. Trójcy w Strzelnie, choć na pierwszy rzut oka nie przypomina budowli romańskiej (świątynia była kilkukrotnie przebudowywana), to jej wnętrze kryje w sobie prawdziwe skarby związane z początkiem budowania się polskiej państwowości.
Pierwszym z nich są romańskie kolumny. W sumie jest ich siedem, ale dwie z nich są szczególnie wyjątkowe. Ukazana została na nich personifikacja cnót i przywar stanowiąca niejako kodeks moralności. Kolumna południowa (południe od wieków kojarzone było z dobrą, ciepłą stroną) przedstawia personifikację cnót, m.in. sprawiedliwość, wiarę, mądrość, pobożność, czystość, cierpliwość, pokorę, posłuszeństwo, wstrzemięźliwość, pokój Chrystusowy. Kolumna północna natomiast prezentuje personifikację przywar w tym: gniew, morderstwo, pychę, bezbożność, krzywoprzysięstwo, obżarstwo, rozpustę, zawiść, bluźnierstwo, swawolę (północ kojarzono ze złem i siłami szatana). Płaskorzeźby zdobiące strzeleńskie kolumny uważane są, obok Drzwi Gnieźnieńskich, za najważniejszy zabytek romański w kraju. Co ważne, na świecie podobne kolumny podziwiać można jedynie w katedrze pw. św. Jakuba w Santiago de Compostella i katedrze pw. św. Marka w Wenecji.
Uwagę zwracają też polichromowane barokowe konfesjonały. W górnej części każdego z nich przedstawiono sceny z życia Jezusa i Maryi, w dolnej – symboliczne obrazy dotyczące Sądu Ostatecznego. Jest to unikat na skalę światową. Podczas gdy 250 lat temu w kościołach królowała łacina, wszystkie malowidła mają polskie napisy.
Celem wielu pielgrzymek jest jednak przede wszystkim znajdujący się w bocznej nawie ołtarz Krzyża Świętego. W 1743 r. papież Benedykt XIV nadał przywilej odprawiania przy nim nabożeństwa za dusze w czyśćcu cierpiące. Ołtarz jest największym relikwiarzem w Polsce i jednym z największych na świecie. Umieszczono w nim aż 658 relikwii różnych świętych i męczenników. Wśród nich są doczesne szczątki, szaty czy inne przedmioty należące nie tylko do polskich świętych, m.in. Wojciecha czy Stanisława, ale również np. św. Marii Magdaleny, św. Benedykta z Nursji czy św. Ignacego Loyoli. Najcenniejsze są relikwie Krzyża Świętego.
W sumie w obu kościołach w Strzelnie znajduje się około tysiąca relikwii. Są tutaj na każdym kroku. Nawet rama obrazu Matki Bożej (kopia wizerunku z Mariazell) jest relikwiarzem. Spośród polskich miast tylko Kraków ma więcej relikwii niż Strzelno. Ale w Krakowie jest aż 140 kościołów. Dotychczas wszystkie relikwie pochodziły z czasów norbertanek. Jednak w 2016 roku, ze względu na jubileusz Chrztu Polski i 800-lecie konsekracji bazyliki, zostały sprowadzone nowe relikwie: św. Jana Pawła II, bł. Jerzego Popiełuszki i św. Faustyny.
Będąc w Strzelnie, koniecznie trzeba obejrzeć słynne romańskie tympanony. Dwa z nich znajdują się w muzeum. Trzeci zaś w „naturalnym” architektonicznym środowisku – nad wejściem do kaplicy św. Barbary. Czwarty, umieszczony w kościele św. Prokopa, został zniszczony w 1945 r. w wyniku eksplozji podłożonych przez Niemców materiałów wybuchowych. To połowa najważniejszych romańskich tympanonów naszego kraju i jedna czwarta wszystkich pochodzących z tego czasu, jakie znajdują się w Polsce.
Boczne kaplice, prezbiterium, zakrystia oraz widok ogólny kościoła.
Przy bazylice wnosi się rotunda św. Prokopa, będąca największą w Polsce budowlą romańską założoną na planie koła – jest to jedyna tego typu rotunda w Europie. Surowe kamienne wnętrze świątyni kryje w sobie XII-wieczną romańską kropielnicę (w całości powstałą z jednego kamienia), najstarsze w Polsce stacje drogi krzyżowej z 1531 r., pusty romański grobowiec (prawdopodobnie fundatora) oraz kopię tympanonu fundacyjnego. W przylegającej do rotundy okrągłej wieży znajduje się empora, w której zasiadali królowie i dostojnicy, z charakterystycznym biforium – podwójnym arkadowym oknem przedzielonym romańską kolumienką.
Fot. VICONA
